Του Δημήτρη Βάλλα
Ο Αλέξανδρος Γρηγορίου, παιδί αυτής της πόλης, τα πρώτα του βήματα τα έκανε στη Λάρισα στο 4ο Δημοτικό Σχολείο και 1ο Γυμνάσιο...
Πολλοί θα τον θυμούνται σαν συμμαθητή, ελάχιστοι όμως σαν ιστορικό ερευνητή. Επιτυχημένος οικονομολόγος και χρόνια τώρα εγκατεστημένος στη Θεσσαλονίκη, ο Αλέξανδρος ανασκαλεύοντας μνήμες δεν ξέχασε ποτέ την πόλη του!
Από τις στιγμές εκείνες που το μυαλό της έρευνας πάει αλλού, ο Αλέξανδρος , θέλησε πραγματικά να σκαλίσει τις μνήμες μέσα από τα χώματα... Και τα κατάφερε, με μια μοναδική για τα χρονικά μελέτη –πόνημα για το Α’ Νεκροταφείο Λάρισας, αλλά και για το Στρατιωτικό Νεκροταφείο της πόλης του οποίου ουσιαστικά η ύπαρξη χρονολογείται από το 1917 με πρώτους θαμμένους νεκρούς εκεί τους Γάλλους Σπαχήδες της Μάχης της Σημαίας στο Μεζούρλο!
Στους τάφους λοιπόν και τα μνήματα της ιστορίας με χρόνια δύσκολου και επίπονου ψαξίματος σε αρχεία του Δήμου, της Μητρόπολης, του Στρατού και σε εφημερίδες της εποχής.
Ό,τι χειρότερο –για μένα τουλάχιστον- τέτοιου είδους ιστορίες, μέχρι που ένα νέο παιδί, ο Αλέκος με έπεισε...
Εξάλλου δεν είναι τυχαίο που ένα νέο είδος τουρισμού αναπτύσσεται δυναμικά στην Ευρώπη. Πρόκειται για τον τουρισμό των κοιμητηρίων. Μάρτυρες της τοπικής ιστορίας και φορείς πολιτιστικής κληρονομιάς, πάρκα με καλλιτεχνικά αριστουργήματα και τόποι ανάπαυσης θρυλικών προσωπικοτήτων, τα κοιμητήρια της Γηραιάς Ηπείρου προσελκύουν χιλιάδες επισκέπτες κάθε χρόνο.
Μαζικά συρρέουν οι «προσκυνητές» στον τάφο του Τζιμ Μόρισον στο διάσημο κοιμητήριο Pere-Lachaise του Παρισιού, ενώ οι θεατρόφιλοι αποτίνουν φόρο τιμής στον Μπρεχτ επισκεπτόμενοι την τελευταία κατοικία του στο Βερολίνο.
Οι λάτρεις της κλασικής μουσικής προτιμούν το κοιμητήριο Zentralfriedhof της Βιέννης, ενώ κάποιοι επιλέγουν νεκροταφεία που κρατούν ζωντανές μνήμες της ανθρωπότητας. Περπατούν το Μονοπάτι της Μνήμης στο κοιμητήριο Zale της Λιουμπλιάνα, σε ανάμνηση του αγκαθωτού συρματοπλέγματος που περιέβαλε την πόλη μεταξύ των ετών 1942-1945.
Κάθε ψαγμένος ταξιδιώτης θα πραγματοποιήσει κάποια στιγμή μια στάση σε ένα ιστορικό κοιμητήριο όπως αυτό του Λονδίνου με τον οικογενειακό τάφο του Μάρξ!
Η τάση είναι τόσο ισχυρή, ώστε το Συμβούλιο της Ευρώπης έχει θεσμοθετήσει τον Δρόμο των Κοιμητηρίων ως πολιτιστική διαδρομή πλάι στον Δρόμο του Κρασιού ή της Ελιάς... Μια διαδρομή που περιλαμβάνει 52 κοιμητήρια σε 15 χώρες, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, η οποία συμμετέχει στο πρόγραμμα με το Α’ Νεκροταφείο Αθηνών.
«Θέλω, μου λέει, να βάλεις μια φωτογραφία που να γελάμε, γιατί μπορεί και να παρεξηγηθούμε με τους τάφους και τα μνήματα!»
* ...Εγένετο λοιπόν Αλέξανδρε, και πες μου πώς τελικά σου ήρθε η ιδέα να ασχοληθείς με αυτό το αντικείμενο...
- «Λοιπόν, κατά τη διάρκεια της τελευταίας εικοσαετίας, είδαν το φως της δημοσιότητας άρθρα και απόψεις στον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο, που αφορούσαν το παλαιό Δημοτικό Νεκροταφείο της Λάρισας. Ειδικότερα μετά το 1993 και τη λειτουργία του νέου δημοτικού νεκροταφείου στην προέκταση της οδού Καρδίτσης, πολλοί ζητούσαν από τις εκάστοτε δημοτικές αρχές την απομάκρυνση του αντίστοιχου παλαιού, για λόγους που κάθε άλλο μπορούσαν να τεκμηριώσουν τις αιτιάσεις τους. Αλλά και τα προηγούμενα χρόνια, ηγήροντο αξιώσεις για την κατάργηση του παλαιού νεκροταφείου και τη μετατροπή του σε χώρο πρασίνου και αθλοπαιδιών, ενώ ήταν αρκετοί και αυτοί που ήγειραν αγωγές κατά του Δήμου, διεκδικώντας τμήματά του για οικιστική χρήση ως δήθεν ιδιοκτησίες των προγόνων τους. Κατά τη διάρκεια των χρόνων αυτών βρήκαν ως συμπαραστάτες δημόσια πρόσωπα της πόλης, ο καθένας από τους οποίους, για τους δικούς του λόγους, «έτρεξε» να συνδράμει τις κινητοποιήσεις τους και να ενστερνιστεί τις απόψεις τους.
Επομένως δύο ήταν οι λόγοι που με ώθησαν να ασχοληθώ με το παλαιό νεκροταφείο. Ο πρώτος ήταν ότι τα περισσότερα από τα άρθρα τα οποία είχαν δει το φως της δημοσιότητας δεν ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα και ο δεύτερος ήταν το γεγονός ότι οι εκάστοτε διεκδικήσεις για την απομάκρυνση του νεκροταφείου εκ μέρους των κατοίκων της περιοχής περιλάμβαναν σκοτεινές πτυχές τις οποίες κανένας μέχρι τώρα δεν είχε αναδείξει, ή δεν ήθελε να αναδείξει για λόγους σκοπιμότητας...».
* Αν κατάλαβα καλά μιλάτε για συμφέροντα;
- «Αυτό δεν αποτελεί δική μου εκτίμηση. Το επιβεβαιώνουν τα ιστορικά τεκμήρια, τα οποία δεν μπορεί να αμφισβητήσει κανείς, ειδικά όταν πρόκειται για τα επίσημα πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου της Λάρισας μεταξύ των ετών 1881-1975. Το φαινόμενο όμως αυτό δεν παρατηρήθηκε μόνο τα τελευταία χρόνια. Ήδη από το τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα, διάφοροι «επιτήδειοι» προσπάθησαν ανεπιτυχώς να δημιουργήσουν προσκόμματα στις εκάστοτε δημοτικές αρχές, εκμεταλλευόμενοι την πλήρη διάλυση του δημοτικού μηχανισμού, εξαιτίας κυρίως της οικονομικής ύφεσης που έπληξε την πόλη, ιδιαίτερα μετά την ατυχή έκβαση του πολέμου του 1897 και την προσωρινή κατοχή της Θεσσαλίας.
... Μετά την απελευθέρωση και την προσάρτηση της Θεσσαλίας στο ελληνικό κράτος (1881), η Λάρισα άρχισε να αναδεικνύεται σε σημαντικό οικονομικό κέντρο της εποχής, κυρίως λόγω της θέσης της στον γεωγραφικό χάρτη της χώρας. Ως εκ τούτου, προσήλκυσε το ενδιαφέρον εμπόρων, επιχειρηματιών και επιστημόνων από την παλαιά Ελλάδα και την τουρκοκρατούμενη ακόμα Μακεδονία, οι οποίοι τη φαντάστηκαν ως το «Ελντοράντο» της εποχής. Εγκαταστάθηκαν στο ιστορικό κέντρο της πόλης, αγοράζοντας οικόπεδα είτε απευθείας από τον Δήμο, είτε μέσω των πληρεξουσίων δικηγόρων των τέως μουσουλμάνων ιδιοκτητών τους και έθεσαν τις βάσεις για τη μετέπειτα ανοικοδόμηση της Λάρισας και τη δημιουργία της μεγαλοαστικής τάξης της πόλης.
Η Λάρισα προσήλκυσε όμως και την προσοχή των φτωχών και ασθενέστερων κοινωνικά στρωμάτων, που είτε αυτοβούλως, είτε αναγκαστικώς, θέλησαν να αναζητήσουν την τύχη τους. Μετά τον ατυχή πόλεμο του 1897 και την προσωρινή κατοχή της Θεσσαλίας , οι τελευταίοι εγκαταστάθηκαν αυθαιρέτως σε ελεύθερα δημοτικά ή μη οικόπεδα, έξω από τα γνωστά όρια της τότε πόλης και ιδίως στην περιοχή του τότε νέου νεκροταφείου που είχε αρχίσει τη λειτουργία του το 1899. Το 1907 οι δημοτικές αρχές εγκατέστησαν στην ίδια περιοχή 80 προσφυγικές οικογένειες από τον Καύκασο και πρόσφυγες από τη Βουλγαρία και την Ανατολική Ρωμυλία, που στάλθηκαν στη Λάρισα μετά από απόφαση της κυβέρνησης.
Τα επόμενα χρόνια εγκαταστάθηκαν στην ίδια περιοχή πρόσφυγες, θύματα της Μικρασιατικής τραγωδίας και της ανταλλαγής των πληθυσμών (1922-1924). Ο Δήμος μάλιστα τους επέτρεψε να αναγείρουν προσωρινά παραπήγματα, έως ότου η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων θα τους παραχωρούσε νόμιμους κλήρους. Κατά τη διάρκεια της κατοχής, οι δημοτικές αρχές παραχώρησαν οικόπεδα σε πτωχούς και άστεγους Λαρισαίους, θύματα των ανηλεών βομβαρδισμών και των σεισμών του 1941. Κατατέθηκαν εκατοντάδες αιτήσεις με μόνο δικαιολογητικό κάποιο έγγραφο από το οποίο θα προέκυπτε ότι ήταν, ή άποροι, ή άστεγοι, ή μόνιμοι κάτοικοι της Λάρισας προγενέστερα από τις 28 Οκτωβρίου 1940.
Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και μέχρι το 1989, η ιστορία του Δημοτικού Νεκροταφείου χαρακτηρίστηκε από σοβαρές αντεκδικήσεις μεταξύ ιδιωτών και του Δήμου εξαιτίας των αγοραπωλησιών, απαλλοτριώσεων, αγορών και μεταβιβάσεων των οικοπέδων που προορίζονταν για τις συνεχείς επεκτάσεις του χώρου. Η οικιστική ανάπτυξη γύρω από Παλαιό Νεκροταφείο, ώθησε ομάδες πολιτών και πολιτικές παρατάξεις να απαιτήσουν την απομάκρυνσή του, χωρίς ποτέ όμως να δικαιολογήσουν το γεγονός ότι το Νεκροταφείο προϋπήρχε πολύ πριν αποφασίσουν να εγκατασταθούν στις περιοχές γύρω από αυτό. Η κατακόρυφη αύξηση της τιμής των οικοπέδων που προήλθε από την ανεξέλεγκτη και αυθαίρετη δόμηση, ήταν μία «καλή» πρόφαση για τις απαιτήσεις τους, οι οποίες (ακόμα και με δικαστικές αποφάσεις) «έπεσαν» στο κενό. Η δημιουργία του Β’ Δημοτικού Νεκροταφείου αποφασίστηκε μετά από μεγάλες καθυστερήσεις όχι εξαιτίας των προαναφερθέντων διεκδικήσεων, αλλά από το γεγονός ότι ο χώρος ήταν ήδη κορεσμένος και το μεγαλύτερο μέρος του καταλάμβαναν οι 800 περίπου οικογενειακοί τάφοι οι οποίοι μαζί με τον περιβάλλοντα χώρο και με τα ταφικά μνημεία καταξιωμένων Ελλήνων καλλιτεχνών, αποτελούν σήμερα ένα υπαίθριο μουσείο θρησκευτικής ανάτασης, ιστορικής μνήμης και καλλιτεχνικής δημιουργίας».
* Πιστεύετε ότι ο Δήμος έφερε ευθύνη για την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί;
- «Την όλη κατάσταση «υποβοήθησε» άθελά του και ο Δήμος, με τη σωρεία λαθών και παραλείψεων των Τεχνικών Υπηρεσιών του, κατά την περίοδο των απαλλοτριώσεων των δημοτικών εκτάσεων στην περιοχή γύρω από το παλαιό νεκροταφείο».
* Αλήθεια, πόσο χρόνο διήρκεσε αυτή η έρευνά σας...
- «Η έρευνα διήρκεσε πέντε περίπου χρόνια (2008-2013). Στο διάστημα αυτό είχαμε την ευκαιρία να επισκεφθούμε πολλές φορές τον χώρο του παλαιού νεκροταφείου και να αποτυπώσουμε φωτογραφικά όλους τους τάφους και τα ταφικά μνημεία, αρκετά από τα οποία σήμερα δεν υφίστανται λόγω των συνεχιζόμενων έργων ανάπλασης του νεκροταφείου.
Το βιβλίο αποτελείται από έξι κεφάλαια και ένα παράρτημα με το Στρατιωτικό Νεκροταφείο».
* Επειδή το ζήτημα του Στρατιωτικού Νεκροταφείου αναδεικνύεται για πρώτη φορά θα ήθελα να μου πείτε ποιοι ήταν οι λόγοι που σας ώθησαν στην ιστορική καταγραφή του;
- «Το κεφάλαιο που πραγματεύεται το ιστορικό της ίδρυσης του Στρατιωτικού Νεκροταφείου της Λάρισας αποτελεί έναν ελάχιστο φόρο τιμής στον μακαριστό πατέρα μου, τον αντιστράτηγο Χρυσόστομο Α. Γρηγορίου (1926-2010) ο οποίος με είχε παλαιότερα παροτρύνει να ασχοληθώ με την ιστορία των στρατιωτικών νεκροταφείων της Ελλάδος. Επειδή οι ιστορικές καταγραφές τόσο του Α’ Δημοτικού Νεκροταφείου όσο και του Στρατιωτικού Νεκροταφείου της Λάρισας είναι άμεσα συνδεδεμένες μεταξύ τους, αφού ο χώρος στον οποίο υφίσταται το δεύτερο παραχωρήθηκε το 1946 από τον Δήμο της Λάρισας, θεώρησα πρώτης τάξεως ευκαιρία να υλοποιήσω ένα μέρος της επιθυμίας του πατέρα μου και να αναδείξω την ιστορία του Στρατιωτικού Νεκροταφείου της γενέθλιας πόλης μου.
Η νέα δημοτική αρχή θα πρέπει να επανεξετάσει από την αρχή το ζήτημα του παλαιού νεκροταφείου. Χωρίς προκαταλήψεις, χωρίς ενδοιασμούς, χωρίς περιορισμούς.
Ένα από τα πρώτα πράγματα που θα πρέπει να κάνει το νέο Δημοτικό Συμβούλιο μετά την ορκωμοσία του, είναι να πραγματοποιήσει σύσσωμο μία επίσκεψη στο παλαιό νεκροταφείο. Θα είναι μία επίσκεψη μνήμης, μία επίσκεψη τιμής. Εκεί θα διαπιστώσει πως «αναπαύονται» λόγιοι και μεγάλοι διδάσκαλοι του γένους, ήρωες της εθνικής αντίστασης, ευεργέτες και δωρητές της Λάρισας, μητροπολίτες και ιερείς, υπουργοί και βουλευτές, δήμαρχοι και δημοτικοί σύμβουλοι της πόλης, επιχειρηματίες, βιομήχανοι, επιστήμονες, έμποροι, εκπαιδευτικοί, καλλιτέχνες, στρατιωτικοί αλλά και απλοί πολίτες της πόλης.
Θα διαπιστώσει πως όλοι αυτοί, επώνυμοι και ανώνυμοι, άνθρωποι με οξυδέρκεια και οράματα, αφού «σήκωσαν» το βάρος αυτής της πόλης στους ώμους τους, την «πήραν» στη συνέχεια από το χέρι και την οδήγησαν στην ανάπτυξη και την ευημερία...».
