γλέντια, φωτιές, μπουρανί είναι μερικές μόνο από τις «εικόνες» που συνθέτουν το παζλ των ημερών. Έθιμα που άλλα έρχονται από το βάθος των χιλιετιών, διονυσιακά κατάλοιπα και άλλα που έρχονται από το Βυζάντιο και την Οθωμανική περίοδο. Η διευθύντρια του Λαογραφικού Ιστορικού Μουσείου Λάρισας κ. Φανή Καλοκαιρινού μάς «ξεναγεί» σήμερα σε μερικά από τα κυριότερα έθιμα που επικράτησαν και γιορτάζονται εδώ και εκατοντάδες χρόνια.
«Aνοίγει το Τριώδι», «αρχίζουν οι Απόκριες», λέει ο λαός για να δηλώσει την έναρξη της Απόκρεω-Σαρακοστιανής Περιόδου. Η λέξη «Αποκριά» αυτό ακριβώς σημαίνει, την αποχή από το κρέας.
Η πρώτη εβδομάδα της Αποκριάς ονομάζεται «Προφωνή» γιατί στα βυζαντινά χρόνια διαλαλούσαν τον ερχομό της Αποκριάς, ώστε να προμηθευτούν όλοι ζώα για τη γιορτή. Η δεύτερη εβδομάδα λέγεται «Κρεατινή», γιατί είναι η τελευταία εβδομάδα που τρώνε κρέας. Ειδικά την Πέμπτη αυτής της εβδομάδας, τη λεγόμενη “Τσικνοπέμπτη”, σε όλα τα σπίτια ψήνουν κρέας και η μυρωδιά του ψητού (τσίκνα) πλημμυρίζει τις γειτονιές. Η επόμενη εβδομάδα είναι η «Τυρινή». Η Κυριακή της «Τυρινής» είναι γνωστή ως «Τρανή Αποκριά», όποτε και κορυφώνονται οι εορταστικές εκδηλώσεις.
ΜΑΣΚΑΡΕΜΑ-ΜΠΟΥΛΟΥΚΙΑ
Στα χρόνια της παράδοσης μικροί και μεγάλοι, μασκαρεύονται με ρούχα και συμπληρώματα φορεσιάς που έχουν στα σπίτια τους ή δανείζονται από τους οικείους τους. Συχνά οι γυναίκες ντύνονται άνδρες και αντίστροφα, φορούν ρούχα παραδοσιακά, άλλες φορές μεταποιημένα, αταίριαστα μεταξύ τους.
Οι μεταμφιέσεις αυτές διαδραματίζονται όλη την εβδομάδα της Τυρινής σε γειτονιές. Έτσι, γεννιούνται τα μπουλούκια των μασκαράδων με το τραγούδι, τον ξέφρενο χορό και το γλέντι να είναι ένα είδος επίκλησης-φοβέρας στη μητέρα γη και στη φύση, μια προαναγγελία του ερχομού της άνοιξης. Σε πολλές περιπτώσεις πραγματοποιείται ο εικονικός γάμος ως τελετουργία της αναπαραγωγής, ενώ το ζεύγος των νεόνυμφων συμβολίζει τη γονιμότητα και την ευκαρπία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι στο Μακρυχώρι Λάρισας, το ιστορικό δρώμενο «Βλάχικος Γάμος» και στην Κοιλάδα το έθιμο του Γάμου με τις τσούκνες.
Το ξύπνημα της γης είναι ο σκοπός των μεταμφιέσεων με τις προβιές και τα δέρματα ζώων, με τα κουδούνια και τα μουτζουρώματα, με τους έντονους θορύβους. Τα Μπαμπαλούρια στην περιοχή της Ελασσόνος, οι «Αράπηδες» στον Πυργετό τα Λογκατσάρια στην Αμυγδαλέα, οι μουτζούρηδες στον Τύρναβο.
ΟΙ ΦΩΤΙΕΣ-ΚΑΡΝΑΒΑΛΟΣ
Κεντρικό στοιχείο της Αποκριάς σε όλη τη χώρα είναι οι φωτιές, οι οποίες συμβολίζουν τον εξαγνισμό, τη λατρεία της φύσης που ανανεώνεται και ξαναγεννιέται, σηματοδοτώντας το καλωσόρισμα της άνοιξης και την έναρξη της καρποφορίας της Γης. Οι «Μπουμπούνες» στο Συκούριο και στους Γόννους, οι «Μπαρμπαργιές» στον Τύρναβο, οι «Μπαρμπαρούτες» στον Δρυμό Ελασσόνας, ο Φανός στο Λιβάδι Ολύμπου, ο «Νταμπρές» στη Δολίχη, τα Σουρούκια στη Ραψάνη, είναι κάποιες ονομασίες για τις μεγάλες φωτιές που ανάβουν την Κυριακή της Αποκριάς στον νομό Λάρισας. Γύρω τους στήνεται γλέντι με άφθονο κρασί και χορό και με τα απαραίτητα σκωπτικά τραγούδια που διακωμωδούν και ανατρέπουν την υπάρχουσα τάξη, καθώς αυτές τις μέρες τα πάντα επιτρέπονται. Την Κυριακή την Τυρινή καίνε τελετουργικά ένα ομοίωμα ανθρώπου, τον βασιλιά Καρνάβαλο, καίγοντας μαζί του συμβολικά όλα τα κακά και δυσάρεστα.
ΣΥΓΧΩΡΕΜΕΝΑ-ΧΑΣΚΑ
Το βράδυ της Κυριακής συγκεντρώνεται όλη η οικογένεια στο σπίτι του γηραιότερου για το τραπέζι της Τυρινής και κάνουν τα «συγχωρεμένα». Οι νεότεροι φιλούν το χέρι του «πατριάρχη» της οικογένειας ζητώντας συγχώρεση πρώτα από αυτόν και στη συνέχεια ο ένας από τον άλλο για όσα έχουν συμβεί μεταξύ τους. Το ίδιο βράδυ γίνεται και το έθιμο της «χάσκας». Ο γηραιότερος δένει μία κλωστή στον πλάστη και στην άκρη ένα βραστό. Όποιoς κατορθώσει και το χάψει χωρίς να το πιάσει, είναι ο νικητής. Εύχονται «με αυγό το κλείνω, με αυγό να το ανοίξω», εννοώντας το Πάσχα με το κόκκινο αυγό.
ΚΑΘΑΡΑ ΔΕΥΤΕΡΑ
Η Καθαρά Δευτέρα είναι η πρώτη μέρα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Ονομάζεται «Καθαρά» καθώς την ημέρα αυτή οι γυναίκες συνηθίζουν να καθαρίζουν από το πρωί τα μαγειρικά σκεύη πλένοντάς τα με αλισίβα και μαγειρεύουν νηστίσιμα φαγητά, στοιχεία που παραπέμπουν στη σωματική και ψυχική κάθαρση του ανθρώπου. Η καθαρότητα της ψυχής εκδηλώνεται και μέσα από το πέταγμα του Χαρταετού μετά τη λήξη των διονυσιακών εθίμων που τελούνταν τις προηγούμενες ημέρες.
ΜΠΟΥΡΑΝΙ
Το μπουρανί είναι η νηστίσιμη χορτόσουπα από σπανάκι και τσουκνίδια που παρασκευάζουν κατά παράδοση στον Τύρναβο την Καθαρά Δευτέρα. Το όνομά του έχει συνδεθεί με το λαϊκό πανηγύρι της ημέρας αυτής στον Τύρναβο, την αναβίωση ενός αρχαίου διονυσιακού τελετουργικού, στην ουσία τη γιορτή του φαλλού που συμβολίζει την αναπαραγωγή και την ευτεκνία.
ΤΟ ΓΑΪΤΑΝΑΚΙ
Ένα από τα αποκριάτικα έθιμα που διατηρούνται αυτούσια ως τις ημέρες μας, είναι το γαϊτανάκι. Χρώματα, κέφι και χωρατά, πλέκονται μαζί με πολύχρωμες κορδέλες σε έναν χορό αγάπης και συμφιλίωσης με ιδιαίτερους συμβολισμούς».
