Πότε χρονολογείται η ίδρυση των πρώτων σχολείων της Θεσσαλίας στα Τρίκαλα και στην Ελασσόνα; Ποια μορφή είχαν αυτά; Πως λειτούργησαν; Σε αυτά τα ερωτήματα απαντά άρθρο του Κώστα Σπανού, εκπαιδευτικού- εκδότης του ιστορικού περιοδικού «Θεσσαλικό Ημερολόγιο», υποστηρίζοντας πως στη Θεσσαλία, τα παλαιότερα σχολεία, με βάση τις γραπτές μαρτυρίες που διαθέτουμε έως τώρα, ιδρύθηκαν στα Τρίκαλα (1543) και στην Ελασσόνα (1567).
ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΩΝ ΤΡΙΚΑΛΩΝ
Το σχολείο των Τρικάλων, σύμφωνα με τον κ. Σπανό, λειτουργούσε ήδη το 1543 στον ναό της Επίσκεψης, με δάσκαλο τον παπα-Θεοδόσιο, σακελλάριο της Μητρόπολης της Λάρισας, η έδρα της οποίας είχε μεταφερθεί από χρόνια στα Τρίκαλα. Το σχολείο αυτό, το οποίο ήταν της εγκύκλιας παιδείας, είχε στόχους περισσότερο πρακτικούς, καθώς αναφέρεται η «μάθησις νοταρίων» και η «μάθησις μουσικών οργάνων». Η πληροφορία για την ύπαρξη σχολείου στα Τρίκαλα προέρχεται από μία ενθύμηση γραμμένη στον υπ' αρ. 607 κώδικα της ΕΒΕ, ο οποίος είναι του έτους ζνα (1543). Διαβάζοντας την ως άνω ενθύμηση, αναφέρει ο κ. Σπανός, διαπιστώνουμε ότι το επίπεδο του γραφέα είναι υψηλό, γεγονός το οποίο δείχνει ότι ο δάσκαλος παπα-Θεοδόσιος ήταν πολύ αξιόλογος, για την εποχή του. Εάν μάλιστα συγκρίνουμε την ενθύμηση αυτή με κάποιες άλλες του 19ου αι., γραμμένες από δασκάλους σε χωριά της Δυτικής Θεσσαλίας, θα διαπιστώσουμε ότι το επίπεδο του 1543 ήταν κατά πολύ ανώτερο του 19ου αιώνα, καταλήγει ο ίδιος.
Το πότε, ακριβώς, ιδρύθηκε το σχολείο των Τρικάλων, σύμφωνα με τον κ. Σπανό, δεν είναι δυνατό να το προσδιορίσουμε. Οπωσδήποτε, όμως, πριν από το 1543. Στο σχολείο αυτό φοίτησαν ο Νικηφόρος Παράσχης Καντακουζηνός, ο «διδάσκαλος», για 12 χρόνια, γεννημένος στα Τρίκαλα, γύρω στα 1537, και ο αρχιεπίσκοπος του Δομενίκου και Ελασσόνας Αρσένιος, γεννημένος στα Καλογριανά της Καρδίτσας, το 1550, την μορφή του οποίου ανέδειξε, με την διατριβή του ο καθηγητής του πανεπιστημίου της Αθήνας Φώτης Δημητρακόπουλος.
Ο Αρσένιος, μάλιστα, είχε ως δάσκαλό του τον σοφό δάσκαλο και μοναχό Ματθαίο, ο οποίος δίδασκε στους μαθητές του «γραμματικά, ποιητικά και ρητορικά μαθήματα, προστάξει και προθυμία του πανιερωτάτου μητροπολίτου Λαρίσης Ιερεμίου», ο οποίος εκλέχθηκε το 1568/1569. Το γεγονός αυτό δείχνει ότι το σχολείο των Τρικάλων λειτουργούσε την περίοδο 1543-1569. 0 μητροπολίτης Ιερεμίας έδωσε νέα ώθηση στο σχολείο αυτό, το οποίο φρόντιζε μέχρι το 1572, οπότε εκλέχθηκε οικουμενικός πατριάρχης.
Τον σκοπό αυτού του σχολείου και το πρόγραμμα των μαθημάτων του τα πληροφορηθήκαμε, έμμεσα, τονίζει στη συνέχεια ο κ. Σπανός, από την εφαρμογή του στο ελληνικό σχολείο του Λβωφ της Ουκρανίας, το οποίο κατάρτισε ο Αρσένιος του Δομενίκου και Ελασσόνας, ο οποίος βρέθηκε εκεί το 1586. Σκοπός του σχολείου ήταν να διδάξει στους μαθητές του «πρώτον τήν άνω φιλοσοφίαν, τόν τού θεού φόβον(...), δεύτερον την προσήκουσαν αγάπην και ευλάβειαν προς τους γονείς αυτών και προς πάντας τους μείζονας και αδελφούς εν τω ευαγγελίω του Χριστού. Τρίτον την μελέτην των ελληνικών γραμμάτων και της διαλέκτου(...)».
ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΩΝ ΜΕΤΕΩΡΩΝ
Το σχολείο στα Μετέωρα σύστησε, στα 1550, ο μοναχός Μεθόδιος, ο οποίος υπήρξε μαθητής του Θεοφάνη Ελεαβούλκου. Ο Μεθόδιος, όπως προκύπτει από το ίδια άρθρο, έχοντας πάρει υψηλού επιπέδου παιδεία ο ίδιος, ανέβασε και το επίπεδο του σχολείου σε τέτοιο βαθμό, ώστε να το χαρακτηρίζουν οι γνωστοί του, με τους οποίους αλληλογραφούσε, με κάποια δόση υπερβολής, Σωκράτους Ακαδημία εν Μετεώρω. Ο κύκλος αυτού του σχολείου έκλεισε, πιθανότατα, γύρω στα 1558, όταν ο Μεθόδιος εκλέχθηκε μητροπολίτης του Μελενίκου. Οι μαθητές του πρέπει να ήταν, κατά κύριο λόγο, οι μοναχοί των Μετεώρων.
ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΗΣ ΕΛΑΣΣΟΝΑΣ
Ο χρόνος ίδρυσης του σχολείου της Ελασσόνας δεν είναι γνωστός. Γνωρίζουμε μόνο ότι το 1567 ήδη λειτουργούσε ως σχολείο άπορων παίδων και ότι, επιπλέον, διέθετε και «έν κονάκιον προς διαμονήν τών άπορων παίδων». Με βάση τα προαναφερθέντα, η ίδρυσή του πρέπει να έγινε μερικά χρόνια νωρίτερα από το 1567, ίσως λίγο μετά την ίδρυση του σχολείου των Τρικάλων. Ο χαρακτηρισμός του ως σχολείο απόρων και η ύπαρξη του κονακίου, δηλαδή ενός χώρου φιλοξενίας των μαθητών, δηλώνουν την πρωτοποριακή μορφή του.
Την πληροφορία για την ύπαρξη του ως άνω σχολείου την αντλούμε από ένα οθωμανικό έγγραφο, έναν βακουφναμέ (ιεροδικαστική πράξη για την σύσταση ενός βακουφίου, αφιερωτήριο), το οποίο εκδόθηκε στις 10 Απριλίου του 1567 υπέρ της Μονής του Ξηροποτάμου του Αγίου Όρους. Στο έγγραφο καταγράφθηκαν οι ιδιοκτησίες της μονής αυτής στη Θεσσαλονίκη, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη και Ελασσόνα.
Το σχολείο της Ελασσόνας λειτουργούσε, τουλάχιστο, μέχρι την δεκαετία 1580-1590, στην Μονή της Ολυμπιώτισσας, πάνω από την πόλη.
