Η εταιρεία που παράγει άροτρα από το 1837 (για 186 χρόνια!) ανακοίνωσε με ένα βίντεο στο tik tok ότι πούλησε το τελευταίο της άροτρο. Μπορείτε να το δείτε στον ακόλουθο σύνδεσμο: https://www.tiktok.com/@leightonfarms/video/7263189503722949930?lang=en.
Πολύ ενδιαφέρον στοιχείο που δείχνει ότι το ενδιαφέρον μεγάλων εταιρειών μεταφέρεται από τη συμβατική κατεργασία του εδάφους που βασίζεται στο άροτρο σε εναλλακτικές όπως η μειωμένη κατεργασία, η ακατεργασία ή η κατεργασία σε λωρίδες.
Το άροτρο είναι το μηχάνημα που είναι συνδεδεμένο με την εξέλιξη της Γεωργίας. Έχουμε εικόνες από την Αρχαία Αίγυπτο με το άροτρο να σέρνεται από ανθρώπους αρχικά και ζώα αργότερα. Ο δε Ησίοδος πριν σχεδόν 3.000 χρόνια περιέγραψε το ησιόδειο άροτρο, δηλαδή το ξύλινο άροτρο με υνί από σίδερο που χρησιμοποιούνταν πριν από τη βιομηχανική επανάσταση που αναπτύχθηκε το χυτό άροτρο που χρησιμοποιούμε μέχρι σήμερα.
Σας παραθέτω μια εικόνα του ξύλινου αρότρου από ένα μοναστήρι του Αγίου Όρους. Το άροτρο αυτό σέρνονταν από δύο ζώα, κυρίως βόδια, με τον άνθρωπο να κινείται ακολουθώντας το άροτρο και κατευθύνοντας τα ζώα και τη κλίση του υνιού που κατηύθυνε την απόθεση της λωρίδας που κόβονταν προς τα πλάγια της αυλακιάς. Αυτή η αναμόχλευση και η αναστροφή του εδάφους συνέβαλε στη διαχείριση των υπολειμμάτων της προηγούμενης καλλιέργειας (που τα κάλυπτε), κατέστρεφε όλα τα φυτρωμένα ζιζάνια, εξασφαλίζοντας μια καλή αρχή χωρίς ανταγωνισμό στα νέα φυτά, ενώ μετέφερε τους σπόρους των ζιζανίων στο βάθος της αυλακιάς όπου δεν μπορούσαν να φυτρώσουν και να ανταγωνιστούν τα φυτά της νέας καλλιέργειας. Αυτές οι δράσεις του αρότρου ήταν η βάση της γεωργίας και της καλής παραγωγής.
Με τη βιομηχανική επανάσταση αναπτύχθηκε το χυτό άροτρο. Δηλαδή ένα τελείως μεταλλικό μηχάνημα που είχε ένα υνί που έκοβε μια λωρίδα εδάφους. Τη λωρίδα παρελάμβανε από πίσω ένας αναστρεπτήρας που την ανάγκαζε να ακολουθήσει μια πορεία αναστροφής της και απόθεσης στα πλάγια της αυλακιάς. Η κίνηση αυτή μπορούσε με κατάλληλο σχήμα του αναστρεπτήρα να γίνει ομαλά, χωρίς μεγάλο θρυμματισμό της, είτε πιο έντονα με μεγαλύτερο θρυμματισμό του εδάφους. Το χυτό άροτρο έκανε σαφώς καλύτερα τις δουλειές του ξύλινου αρότρου. Η δυνατότητα να πετυχαίνουμε μεγαλύτερο θρυμματισμό του εδάφους βοηθούσε στην άμεση προετοιμασία του εδάφους για σπορά. Π.χ. όταν οργώνουμε το φθινόπωρο για να σπείρουμε χειμερινή καλλιέργεια. Όταν, όμως, οργώνουμε το φθινόπωρο για να σπείρουμε ανοιξιάτικη καλλιέργεια, μας συμφέρει να μη θρυμματίσουμε πολύ το έδαφος, μειώνοντας την κατανάλωση ενέργειας και να αφήσουμε τις παγωνιές να θρυμματίσουν τους μεγάλους βόλους του εδάφους.
Το χυτό άροτρο βελτίωνε συνεχώς την εργασία του με βελτίωση του σχεδιασμού, αλλά κυρίως με τη χρήση μηχανικής ισχύος με την ανάπτυξη των τρακτέρ στις αρχές του 20ού αιώνα. Η μηχανική ισχύς επέτρεψε την αύξηση του βάθους οργώματος και έδωσε αρκετά πλεονεκτήματα στην αναστροφή του εδάφους.
Αυτά, όμως, που βόλευαν τους αγρότες οι επιστήμονες άρχισαν να μελετούν περισσότερο και να βρίσκουν πολλά προβλήματα από τη χρήση του αρότρου. Αρχικά το πρόβλημα της διάβρωσης. Αποδείχθηκε ότι η διατήρηση της γυμνής επιφάνειας του εδάφους βολεύει μεν στην προετοιμασία της σποροκλίνης για τη σπορά και τη σπορά της επόμενης καλλιέργειας, αποτελεί, όμως, την αρχή του φαινομένου της διάβρωσης του εδάφους από νερό ή από αέρα. Γιατί οι σταγόνες της βροχής που πέφτουν με μεγάλη ταχύτητα στο γυμνό έδαφος διασπούν τα συσσωματώματα του εδάφους, δημιουργώντας μικρότερα που μπορούν εύκολα να μεταφερθούν είτε με έναν ισχυρό άνεμο είτε με απορροή νερού. Ουσιαστικά μεταφέρουν γόνιμο έδαφος από σημείο σε σημείο, μειώνοντας τη γονιμότητά του. Ιδιαίτερα σε επικλινείς εκτάσεις η μεταφορά γίνεται σε χαμηλότερα σημεία του ανάγλυφου και μακροχρόνια κάνουν τα εδάφη άγονα. Ένα φαινόμενο που παρατηρούμε να συμβαίνει στις επικλινείς εκτάσεις της Θεσσαλίας. Αργά και σταθερά μειώνεται η γονιμότητά τους, που για την ώρα καλύπτεται από τη χρήση λιπασμάτων, αλλά σε κάποιο σημείο (ιδιαίτερα αν στην επόμενη ΚΑΠ καταργηθούν οι επιδοτήσεις, όπως άρχισε να συζητείται) θα είναι ασύμφορη η καλλιέργειά τους. Ήδη στις ΗΠΑ, μετά τις ανεμοθύελλες που προκάλεσαν εκτεταμένες καταστροφές από διάβρωση εδαφών από αέρα το όργωμα απαγορεύτηκε σε πολλές περιοχές των νότιων πολιτειών στη δεκαετία του 1930.
Δεύτερο πρόβλημα η μείωση της οργανικής ουσίας του εδάφους. Η έρευνα απέδειξε ότι η βαθιά αναμόχλευση του εδάφους προκαλεί αερισμό του εδάφους, ισχυρή δράση των αερόβιων μικροοργανισμών που αποδομούν την οργανική ουσία και μακροχρόνια τη μειώνουν τουλάχιστον στα επιφανειακά στρώματα του εδάφους. Η οργανική ουσία είναι κρίσιμο στοιχείο της γονιμότητας και της υγείας του εδάφους και πρέπει να βρούμε τρόπους να την αυξήσουμε, γιατί συμβάλλει ουσιαστικά στην καλύτερη λειτουργία του. Αυξάνει την υδατοϊκανότητα του εδάφους (κρίσιμο στοιχείο για περιόδους ξηρασίας), την ικανότητα συγκράτησης στοιχείων (αμμωνιακά ιόντα), δημιουργεί σταθερότερα συσσωματώματα και καλύτερη δομή που μειώνει τη διάβρωση και τη συμπίεση του εδάφους. Παράλληλα, η οργανική ουσία καθώς αποδομείται σταδιακά απελευθερώνει θρεπτικά στοιχεία για τις καλλιέργειες.
Ένα τρίτο πρόβλημα για το άροτρο είναι η μεγάλη κατανάλωση ενέργειας. Κάτι που έγινε έντονο μετά τις δύο ενεργειακές κρίσεις της δεκαετίας του 1970. Το κόστος του οργώματος με τις σημερινές τιμές ενέργειας είναι ιδιαίτερα υψηλή, καθώς χρειαζόμαστε 3-5 λίτρα πετρελαίου το στρέμμα. Και με την είσοδο του 21ου αιώνα προέκυψε και το πρόβλημα των αερίων του θερμοκηπίου, τόσο από την κατανάλωση καυσίμου, την ανάγκη διατήρησης τρακτέρ μεγάλης ισχύος, αλλά και τη μείωση της οργανικής ουσίας του εδάφους.
Η χρήση ζιζανιοκτόνων κάνει λιγότερο σημαντική την καταστροφή των ζιζανίων και τη βαθιά ενσωμάτωση των σπόρων στο έδαφος για μείωση των ζιζανίων. Ιδιαίτερα η χρήση καλλιεργειών φυτοκάλυψης και οι αμειψισπορές μειώνουν ουσιαστικά τους πληθυσμούς των ζιζανίων χωρίς τη χρήση αρότρου.
Βλέπουμε ότι αρχίζει μια συζήτηση για την αναγκαιότητα του οργώματος. Υπάρχουν πολλές εναλλακτικές προτάσεις για την αντικατάσταση του οργώματος. Από τη χρήση κατακόρυφης κατεργασίας του εδάφους (αναμόχλευση χωρίς αντιστροφή), από τη μειωμένη κατεργασία (ουσιαστικά αβαθή κατεργασία με διατήρηση των υπολειμμάτων της καλλιέργειας στην επιφάνεια), την ακατεργασία (σπορά χωρίς προηγούμενη αναμόχλευση ή διατάραξη του εδάφους) και την κατεργασία σε λωρίδες, δηλαδή την κατεργασία μόνο λωρίδων 10-20 εκατοστών και διατήρηση του υπόλοιπου εδάφους αδιατάρακτου.
Φαίνεται ότι η μεγαλύτερη εταιρεία κατασκευής γεωργικών μηχανημάτων προσχωρεί στην ιδέα της κατάργησης του αρότρου και διακόπτει την παραγωγή και πώλησή του. Είναι ευκαιρία να συζητήσουμε τις εναλλακτικές δυνατότητες που έχουμε και να τις αξιολογήσουμε και στη χώρα μας σε συνδυασμό με την ανάπτυξη μιας ανθρακοδεσμευτικής γεωργίας.
* Ο Φάνης Γέμτος είναι γεωπόνος, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.
