Το έδαφος συνδεόμενο στενά με τη φυτική παραγωγή και την κίνηση του νερού σχετίζεται άμεσα ή έμμεσα με τους περισσότερους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΟΗΕ που σήμερα (πρέπει να) αποτελούν την πυξίδα της διαχείρισης των φυσικών πόρων για την επιβίωση και βιώσιμη ανάπτυξη του πλανήτη. Ενδεικτικά αναφέρονται οι στόχοι 1, 2, 3, 5, 6, 7, 9, 11, 12, 13 και 15 (βλ. 1η αναφορά). Είναι όμως κατανοητές και λαμβάνονται υπόψη στην πράξη οι υπηρεσίες αυτές του εδάφους και παίρνονται τα απαραίτητα μέτρα για την προστασία του και την ορθή διαχείρισή του; Σε ευρωπαϊκό επίπεδο όλα τα σχετικά μέτρα περιλαμβάνονται στις ρυθμίσεις που περιλαμβάνονται στην Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ) μέσω της πολλαπλής συμμόρφωσης, η οποία είναι προϋπόθεση προκειμένου να τύχουν οι διαχειριζόμενοι το έδαφος την υποστήριξη της ΕΕ. Σε επίπεδο χωρών για τον σκοπό αυτό έχουν ψηφισθεί οδηγίες (ενδεικτικά αναφέρονται για το περιβάλλον η οδηγία για τη χρήση των νιτρικών, για την προστασία των άγριων πουλιών, των οικοσυστημάτων και της βιοποικιλότητας) που πρέπει να εφαρμόζονται για να δικαιούνται την υποστήριξη. Πέραν αυτών οι παραγωγοί για να έχουν την οικονομική υποστήριξη πρέπει να σέβονται τα standards της EE σε ό,τι αφορά τις καλές γεωργικές και περιβαλλοντικές συνθήκες που περιγράφονται στους κώδικες ορθής γεωργικής πρακτικής, οι οποίοι αναφέρονται στην προστασία των εδαφών από τη διάβρωση, τη διατήρηση της οργανικής ουσίας, την προστασία της βιοποικιλότητας και την προστασία της ποιότητας των επιφανειακών και υπόγειων νερών.
Ο μεγαλύτερος κίνδυνος που απειλεί τα εδάφη στη χώρα μας είναι η διάβρωση με νερό. Το ανάγλυφο της χώρας, οι κακές γεωργικές πρακτικές και κυρίως η μη κατανόηση της τεράστιας σημασίας που έχει η υποβάθμιση της ποιότητας του εδάφους είναι οι κυριότερες αιτίες που οδηγούν σε κακοδιαχείριση και ειδικότερα στη διάβρωση με τοπικές και ευρύτερες συνέπειες. Στις συγκεκριμένες θέσεις που συμβαίνει η διάβρωση προκαλούνται άμεσες επιπτώσεις στη γεωργική γη, οι οποίες επιβαρύνουν τους παραγωγούς λόγω της απώλειας της γονιμότητας των εδαφών και κατ’ επέκταση της μείωσης της παραγωγικότητάς τους. Οι επιπτώσεις στις ευρύτερες περιοχές σχετίζονται με τις πλημμύρες και τις αποθέσεις των υλικών διάβρωσης, τις κατολισθήσεις και τον ευτροφισμό των νερών. Πόσο όμως κοστίζουν οι επιπτώσεις αυτές με οικονομικούς όρους;
Η κοστολόγηση των επιπτώσεων της υποβάθμισης του εδάφους λόγω διάβρωσης ένα πολύ δύσκολο ζήτημα και για τον λόγο αυτό διεθνώς οι σχετικές έρευνες είναι περιορισμένες, ενώ οι έρευνες για τις επιπτώσεις της διάβρωσης στις ιδιότητες του είναι αναρίθμητες. Επειδή όμως στο οικονομικό σύστημα που κυριαρχεί στον πλανήτη, η αξία όλων μετρείται με οικονομικούς όρους, τελευταία επιχειρήθηκε από ομάδα του Κοινού Κέντρου Ερευνών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (JRC) να υπολογισθεί το οικονομικό κόστος της διάβρωσης των εδαφών με τη χρήση σύγχρονων σχετικών μοντέλων που συνδυάζουν βιοφυσικά και μακροοικονομικά στοιχεία που προκύπτουν από αντίστοιχα μοντέλα. Πιο συγκεκριμένα στη μελέτη συνδυάσθηκε η επίπτωση του ρυθμού διάβρωσης στις βιοφυσικές ιδιότητες του εδάφους και στην παραγωγικότητα του αγροτικού τομέα χωριστά σε κάθε χώρα. Τα αποτελέσματα είναι πολύ ενδιαφέροντα και αξίζει να συνοψισθούν και να μας προβληματίσουν ιδιαίτερα ως Χώρα.
Σύμφωνα λοιπόν με τα αποτελέσματα της μελέτης στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) 120 εκατ. στρ. αγροτικής γης, που αντιστοιχεί στο 7.2% της συνολικής έκτασης της ΕΕ, υποφέρουν από έντονη διάβρωση, με συνέπεια να μειώνεται η παραγωγικότητά τους σε βαθμό τέτοιο ώστε να χάνεται το 0.43% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος της ΕΕ που αντιστοιχεί σε 1.25 δις € το χρόνο(σε τιμές 2010). Υπενθυμίζεται ότι η διάβρωση απομακρύνει το ανώτερο πιο παραγωγικό στρώμα του εδάφους, το οποίο περιέχει θρεπτικά στοιχεία και οργανική ουσία, που είναι τα σημαντικότερα συστατικά που καθορίζουν τη γονιμότητα του εδάφους. Η εκτίμηση είναι ότι κάθε χρόνο λόγω της διάβρωσης με το νερό χάνονται ποσότητες αζώτου, η αξία των οποίων αντιστοιχεί σε 14-23 εκατ. €, και ποσότητες φωσφόρου, η αξία των οποίων αντιστοιχεί σε 3-17 εκατ. €. Οι μεγαλύτερες απώλειες εισοδήματος κατ’ έτος σε εκατ. € συμβαίνουν στις καλλιέργειες σιτάρι (περίπου 740), το καλαμπόκι (131), το κριθάρι (68), οι πατάτες (43) και το ρύζι (38).
Σε ό,τι αφορά τον επιμερισμό των απωλειών λόγω της διάβρωσης στις χώρες της ΕΕ, η Ιταλία κατέχει την πρώτη θέση με απώλεια εισοδήματος σε εκατ. € κατ’ έτος 619, η Ισπανία με 153, η Γαλλία με 130, η Ρουμανία με 74 και η Γερμανία με 51. Η Ελλάδα με πολύ μικρότερη γεωργική έκταση σε σύγκριση με αυτές τις χώρες εκτιμάται ότι χάνει 43 εκατ. € κατ’ έτος λόγω της διάβρωσης. Το νούμερο είναι συγκλονιστικό, εάν λάβουμε υπόψη τις ακραίες καταστάσεις που βιώνει ο αγροτικός τομέας ιδίως τα τελευταία χρόνια λόγω των αλλεπάλληλων κρίσεων. Πρέπει λοιπόν να γίνει κατανοητό ότι η διάβρωση των εδαφών στην Ελλάδα επηρεάζοντας ισχυρά τουλάχιστο 5.1 εκατ. στρ, δηλαδή το 12% περίπου των γεωργικών εδαφών, με μείωση 0.95% της παραγωγικότητας της Γης ετησίως, αποτελεί ένα σοβαρότατο πρόβλημα που πρέπει να αντιμετωπισθεί. Και μπορεί μεν σε επίπεδο ΕΕ η διάβρωση των εδαφών να μη δημιουργεί κίνδυνο ασφάλειας στην παραγωγή τροφίμων, αλλά δημιουργεί σοβαρό οικονομικό πρόβλημα στον πρωτογενή τομέα της γεωργίας στις χώρες της Ιταλίας, Σλοβενίας Ισπανίας και της Ελλάδας. Στη Θεσσαλία, όπου υπάρχουν μεγάλες εκτάσεις με όλα τα χαρακτηριστικά που ευνοούν την έντονη διάβρωση, είναι επιτακτική ανάγκη λήψης σοβαρών μέτρων εναντίον αυτού του κινδύνου. Στην παρατιθέμενη εικόνα από περιοχή της Νέας Λεύκης δίπλα στη Λάρισα φαίνονται ανάγλυφα τα αποτελέσματα της (κακο)διαχείρισης των εδαφών στη χώρα μας. Σε μόλις 50 χρόνια αφαιρέθηκαν 150 εκατοστά εδάφους, τα οποία για να σχηματισθούν χρειάζονται 75.000 χρόνια (με μέσο ρυθμού εδαφογένεσης 1 cm/έτος). Η εφαρμογή επί τέλους του Εθνικού Σχεδίου Δράσης για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης, στο οποίο περιλαμβάνονται αναλυτικά τα ενδεικνυόμενα μέτρα για την αντιμετώπιση της διάβρωσης των εδαφών, που έχει καταρτισθεί εδώ και 22 χρόνια και παραμένει ακόμα ανεφάρμοστο είναι πλέον εθνική ανάγκη. Πότε επί τέλους θα γίνει αυτό κατανοητό από την Ελληνική Πολιτεία;
Αναφορές: 1η – σημασία στόχων: 1 (Τέλος της φτώχειας), 2 (Μηδενική πείνα), 3 (Καλή Υγεία και ευημερία), 5 (Ισότητα φύλων), 6 (Καθαρό νερό και υγιεινή) 7 (προσιτή και καθαρή ενέργεια), 9 (Βιομηχανική καινοτομία και υποδομές), 11 (Βιώσιμες πόλεις και κοινότητες), 12 (Υπεύθυνη κατανάλωση και παραγωγή), 13 (Κλιματική δράση) και 15 (Ζωή στη χερσαία Γη). 2η. Panagosetal. 2018. Cost of agricultural productivity loss due to soil erosion in the European Union: From direct cost evaluation approaches to the use of macroeconomic models. LandDegrad. Dev. 29:471-484.
*Ο Χρ. Τσαντήλας είναι γεωπόνος, δρ. Εδαφολογίας, ερευνητής, πρ. διευθυντής Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ (e-mail: christotsadilas@gmail.com).
