Γράφει ο Φάνης Γέμτος*
Τα μηνύματα που έρχονται από τους αγρότες το τελευταίο διάστημα είναι ότι ψάχνουν να βρουν νέες καλλιέργειες που θα τους εξασφαλίσουν καλύτερο και σταθερότερο εισόδημα με υψηλότερη απασχόληση. Από ότι φαίνεται υπάρχει μια στροφή προς δενδρώδεις καλλιέργειες και λιγότερο προς κηπευτικά (κυρίως για μεταποίηση ή κατάψυξη καθώς επανήλθαν στην αγορά εταιρείες που παλαιότερα είχαν αποχωρήσει) αλλά και ένα μέρος κατευθύνεται προς τη κτηνοτροφία. Καθώς το Ελληνικό δημόσιο με όλες τις μορφές του (Κεντρική Κυβέρνηση- Υπουργείο Γεωργίας, Περιφέρειες, Δήμοι) απουσιάζουν από τις αγροτικές περιοχές και δεν υπάρχουν σύμβουλοι των αγροτών που να τους πληροφορήσουν και καθοδηγήσουν σε ορθές επιλογές, ο κάθε ένας με βάση το σχεδιασμό του αλλά κυρίως ακολουθώντας το ρεύμα των άλλων αποφασίζει τι θα κάνει. Νομίζω ότι εδώ υπάρχει ένας μεγάλος κίνδυνος αποτυχίας της προσπάθειας αυτής καθώς πολλές αποφάσεις παίρνονται χωρίς προηγούμενη μελέτη. Νομίζω ότι το σημείωμα αυτό θα μπορούσε να βοηθήσει στην καλύτερη μελέτη και σχεδιασμό του εγχειρήματος δίνοντας ένα πλαίσιο σκέψης που πρέπει να ακολουθήσει ο κάθε αγρότης σχεδιάζοντας τις δράσεις του. Θα αναφερθώ κυρίως στις δενδρώδεις καλλιέργειες αλλά και σκέψεις πρέπει να είναι ανάλογες για κάθε άλλη νέα ή παλιά καλλιέργεια.
Το πρώτο στοιχείο που πρέπει να έχει ως οδηγό και να ακολουθήσει ο αγρότης είναι ότι πρέπει να παράγει ό,τι ζητά ή καλύτερα τρώει η αγορά και όχι ότι του αρέσει του ίδιου. Πρέπει να καταλάβουμε ότι αν εμάς μας αρέσουν τα μεγάλα κόκκινα μήλα υπάρχουν αγορές που ζητούν μικρότερα ή πράσινα μήλα. Επομένως πρώτη δουλειά είναι η διερεύνηση του τι ζητούν οι καταναλωτές σε όλη την Ευρώπη ή και στον Κόσμο. Εδώ θα επαναλάβω κάτι που το λέω συχνά ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι μια αγελάδα για να αρμέγουμε επιδοτήσεις, δάνεια ή ό,τι άλλο, αλλά μια τεράστια αγορά 700 εκατομμυρίων καταναλωτών που εμείς πρέπει να τροφοδοτήσουμε με ανταγωνιστικά προϊόντα για να ευημερήσουμε. Επομένως όταν σχεδιάζουμε την παραγωγή μας δεν πρέπει να περιοριζόμαστε στην πολύ μικρή ελληνική αγορά αλλά σε όλη την αγορά της ΕΕ. Να μη παράγουμε δηλαδή προϊόντα που αρέσουν σε μας αλλά αυτά που αρέσουν στο Γερμανό, το Πολωνό, τον Σουηδό ή όποιον άλλο καταναλώνει στην Ευρώπη. Δεδομένου ότι τεράστιες αγορές ανοίγονται και εκτός ΕΕ (Ρωσία, Κίνα κλπ) θα πρέπει να αποφασίσουμε σε ποιες θα στοχεύσουμε.
Ένα ερώτημα που πρέπει να τεθεί είναι αν μπορεί ο αγρότης να κάνει μόνος του αυτή την έρευνα. Εδώ έρχεται ένα τεράστιο κενό αυτής της χώρας. Αυτές οι μελέτες θα έπρεπε να υπάρχουν και να επικαιροποιούνται κατά διαστήματα από τους εμπορικούς ακολούθους των πρεσβειών μας στο εξωτερικό. Παλαιότερα υπήρχαν και γεωργικοί ακόλουθοι. Αν αυτές δεν είναι θέσεις βολέματος του κομματικού μηχανισμού του εκάστοτε κυβερνώντος κόμματος τότε αυτές οι μελέτες θα πρέπει κάπου να υπάρχουν και να είναι διαθέσιμες για τους αγρότες. Αν όχι θα πρέπει να γίνουν άμεσα. Ο Περιφέρειες της χώρας έκαναν με μεγάλη προβολή το καλάθι των προϊόντων της κάθε περιφέρειας. Μήπως θα έπρεπε να διαθέσουν τα χρήματα για το καλάθι των προϊόντων που καταναλώνει ο Γερμανός στο Μόναχο ή το Αμβούργο, ο Τσέχος, ο Πολωνός κλπ ώστε να γνωρίζουμε τι μπορούμε να εξάγουμε για να το παράγουμε; Μόνο που αυτό θέλει συστηματική δουλειά και για αυτό δεν φημιζόμαστε.
ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΑ ΠΡΟΙΟΝΤΑ
Μια δεύτερη προσέγγιση είναι να δούμε τι εισάγουμε και να προσπαθήσουμε να παραγάγουμε ανταγωνιστικά για να υποκαταστήσουμε τις εισαγωγές.
Αφού έχουμε μια εικόνα των αγορών θα πρέπει να δούμε πως μπορούμε να παράγουμε τις ποσότητες και ποιότητες που ζητούνται στις τιμές της αγοράς. Πρώτο στοιχείο η επιλογή της κατάλληλης ποικιλίας. Η Παγκόσμια έρευνα παράγει συνεχώς νέο βελτιωμένο γενετικό υλικό που μπορεί να ικανοποιήσει τις ανάγκες των αγορών και τεχνικές της καλλιέργειας που μπορούν να μειώσουν το κόστος παραγωγής . Υπάρχει πληροφόρηση για τις νέες ποικιλίες; Υπάρχει ερευνητικός σταθμός που να δοκιμάζει τις νέες ποικιλίες , την προσαρμογή στις ελληνικές συνθήκες και τις νέες πρακτικές και τεχνολογίες που βελτιώνουν την παραγωγή και μειώνουν το κόστος; Υπάρχουν υπηρεσίες που να παρέχουν αυτές τις πληροφορίες; Η απάντηση σε όλα αυτά είναι ένα μεγαλοπρεπές όχι. Για τις γεωργικές εφαρμογές αναφέρθηκα ήδη, το ΕΘΙΑΓΕ (Ίδρυμα Γεωργικής Έρευνας της χώρας) καταρρέει, προσανατολισμένη έρευνα που να λύνει συγκεκριμένα προβλήματα της παραγωγής επίσης δεν υπάρχει ακόμα και στο πλαίσιο της χαμηλότερης χρηματοδότησης της έρευνας ως ποσοστό του ΑΕΠ. Τα ερευνητικά προγράμματα έχουν το γενικό αντικείμενο «γεωργία» που ο κάθε ερευνητής ειδικεύει όπως τον βολεύει για να παράγει εργασίες για δημοσίευση σε διεθνή περιοδικά με βάση τις οποίες αξιολογείται. Αυτό όμως δεν βοηθά στην επίλυση τοπικών προβλημάτων και μάλλον τελικά αξιοποιείται περισσότερο από αγρότες άλλων χωρών καθώς δεν υπάρχει σήμερα μηχανισμός που να μεταφέρει τα αποτελέσματα της έρευνας στους αγρότες αλλά και να μεταφέρει τα προβλήματα των αγροτών στα Πανεπιστήμια ή τα Ερευνητικά Ιδρύματα για μελέτη και ενδεχομένως επίλυση.
Ένα επόμενο πρόβλημα που πρέπει να αντιμετωπίσει ο γεωργός είναι η ποιότητα του γενετικού υλικού. Εδώ υπάρχει επίσης ένα πρόβλημα καθώς σε περιόδους υψηλής ζήτησης όπως τώρα πολλοί χαμηλοί ποιότητας φυτωριούχοι ή έμποροι βρίσκουν τη χαρά τους. Η κακή ποιότητα του γενετικού υλικού θα πληρωθεί από τον αγρότη για πολλά χρόνια που θα κρατήσει τον οπωρώνα του ή θα αναγκαστεί να ανανεώσει τα δένδρα σε μικρότερο χρόνο. Ατυχώς το Ελληνικό Κράτος προτιμά να είναι ιδιοκτήτης διαχειριστής λιμανιών, αεροδρομίων κλπ στα οποία δεν είναι σε θέση να επενδύσει για να λειτουργήσουν καλύτερα και να φέρουν τουρίστες και δουλειά στη χώρα, αλλά δεν είναι σε θέση να δημιουργήσει ελεγκτικούς μηχανισμούς για να εξασφαλίσει τους πολίτες του από κάθε μορφής απάτη. Υπάρχει ή λειτουργεί κάποιος ελεγκτής γενετικού υλικού; Είναι γνωστό το τι γίνεται με τα καρτελάκια πιστοποίησης σπόρου. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τα δενδρύλλια. Επομένως ο παραγωγός πρέπει να προσέξει ιδιαίτερα το φυτώριο από όπου θα πάρει τα δένδρα του για να μη βρεθεί προ εκπλήξεων. Αν δεν είναι βέβαιος για την ποιότητα του υλικού ας αναβάλει την εγκατάσταση του οπωρώνα για ένα έτος.
Ένα καίριο πρόβλημα είναι το κόστος παραγωγής. Είτε ως ανταγωνιστικά προϊόντα στις ξένες αγορές είτε ως εισαγόμενα στην ελληνική έχουμε να αντιμετωπίσουμε προϊόντα χωρών είτε με χαμηλότερο κόστος εργασίας είτε προϊόντα με υψηλή τεχνολογία. Για να τους ανταγωνιστούμε πρέπει να χρησιμοποιήσουμε και εμείς υψηλή τεχνολογία. Εδώ είναι ένα τεράστιο θέμα που θα απασχολήσει πολλά προσεχή σημείωματα. Αυτό που πρέπει να επισημάνω είναι ότι θα πρέπει κατά την εγκατάσταση του οπωρώνα να λάβουμε υπόψη τις απαιτήσεις για να χρησιμοποιηθεί η νέα τεχνολογία. Αν χρησιμοποιήσουμε δονητές για τη συγκομιδή πρέπει να υπάρχει αρκετός χώρος ανάμεσα στα δένδρα για να κινείται άνετα ο δονητής. Αν βάλουμε κρασοστάφυλο για να συγκομίζεται με μηχανή πρέπει τα στηρίγματα να είναι ξύλινα ή μεταλλικά γιατί τα τσιμεντένια δεν αντέχουν στη δόνηση και σπάζουν. Η χρήση νάνων δένδρων με πυκνή φύτευση ανεβάζει το αρχικό κόστος εγκατάστασης αλλά κάνει οικονομικότερη τη συγκομιδή ή το αραίωμα με τα χέρια.
Ο Ευρωπαίος καταναλωτής εκτιμά προϊόντα που παράγονται με συγκεκριμένες αρχές και πιστοποιούνται για αυτό. Επομένως η πιστοποίηση των παραγόμενων προϊόντων με κάποιο γνωστό την παγκόσμια αγορά σύστημα πρέπει να είναι στους στόχους του παραγωγού για να είναι ανταγωνιστικός. Επομένως θα πρέπει από την αρχή να αποφασίσει ποιο σύστημα θα ακολουθήσει ώστε να προσαρμοστεί έγκαιρα και να πιστοποιηθεί.
ΔΕΝΔΡΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΜΙΚΡΕΣ ΟΜΑΔΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΩΝ
Η δενδροκαλλιέργεια δίνει σημαντικό κύκλο εργασιών ανά στρέμμα. Εισόδημα 1000 € και περισσότερο είναι μέσα στις δυνατότητες. Επομένως ο Έλληνας μικροκαλλιεργητής μπορεί να επιτύχει σημαντικό οικογενειακό εισόδημα με την προϋπόθεση ότι θα κάνει τις περισσότερες εργασίες (κλάδεμα, αραίωμα, συγκομιδή) μόνος του ή με την οικογένεια. Επομένως θα πρέπει να πληρώσει μόνο τα εφόδια και να του μείνει ένα ικανοποιητικό εισόδημα. Εδώ τίθεται ένα σημαντικό πρόβλημα υψηλού κόστους τόσο για τα εφόδια όσο και από τη διατήρηση μηχανικού εξοπλισμού. Το θέμα είναι ευρύτατο και κρίσιμο για την ελληνική γεωργία και θα ασχοληθούμε με αυτό στο μέλλον. Πρέπει όμως να αντιληφθεί άμεσα ο παραγωγός ότι ως μονάδα των 20-30 στρεμμάτων έχει μια πολύ μικρή διαπραγματευτική ικανότητα στις αγορές. Όταν αγοράζεις λίγα σακιά λίπασμα και μερικά κουτιά φυτοφάρμακα θα τα αγοράσεις ακριβά. Αν έχεις λίγα σακιά αμύγδαλα ή φιστίκια θα τα πουλήσεις φτηνά. Αν έχεις ένα τρακτέρ, ένα ψεκαστικό και ένα καταστροφέα για τα λίγα στρέμματα που διαθέτεις θα πρέπει να πληρώνεις αποσβέσεις που κοστίσουν ακριβά. Επομένως το περιθώριο κέρδους σου μειώνεται. Και εδώ ερχόμαστε στο δύσκολο θέμα της συνεργασίας των αγροτών για να αποκτήσουν διαπραγματευτική ισχύ στην αγορά. Δεν είμαι από αυτούς που πιστεύουν ότι οι πολυάνθρωποι συνεταιρισμοί μπορούν να λειτουργήσουν. Η εμπειρία των τελευταίων 40 ετών είναι τουλάχιστον τραγική. Η δημιουργία όμως μικρών και ευέλικτων ομάδων 5-10-15 παραγωγών που έχουν κοινά μηχανήματα ή ανταλλάσσουν εργασίες μεταξύ τους κάνουν από κοινού τις προμήθειες και τις πωλήσεις είναι ένα πρότυπο που μπορεί να λειτουργήσει και να προσφέρει διαπραγματευτική δύναμη στις ομάδες. Ακόμη πρότυπα ενός μεγάλου παραγωγού που περιστοιχίζεται από πολλούς μικρότερους και ανταλλάσσουν εργασίες θα μπορούσε να εφαρμοστεί. Αυτό που προέχει είναι να μεγαλώσουν οι μονάδες και να αποκτήσουν οικονομίες κλίμακας ώστε να μειώσουν το κόστος παραγωγής και να βελτιώσουν τις πωλήσεις τους. Αντιλαμβάνομαι από πολλούς παραγωγούς με τους οποίους συζητώ ότι αυτό είναι δύσκολο. Θεωρώ όμως ότι δεν είναι αδύνατο να προσπαθήσουν αρχικά σε μικρές ομάδες. Μπορώ όμως να τους πω με βεβαιότητα ότι καθώς οι επιδοτήσεις θα μειώνονται στα επόμενα χρόνια όσο θα μένουν μεμονωμένοι και μη ανταγωνιστικοί θα περιθωριοποιούνται και θα χάσουν τα χωράφια τους. Ενώ μια προσπάθεια συνεργασίας και ανάπτυξης δενδροκαλλιέργειας, κηπευτικών ή κτηνοτροφίας θα κάνει βιώσιμες τις μονάδες τους για αυτούς και τα παιδιά τους στο μέλλον και θα τους κρατήσει μέσα στην κρίση που βιώνουμε που (με τους πολιτικούς που έχουμε) δεν θα τελειώσει σύντομα.
* Ο Φάνης Γέμτος είναι γεωπόνος, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
