Πόσο ρεαλιστικό και βιώσιμο είναι το σχέδιο των Ολλανδών;

ΑΝΟΙΧΤΗ ΓΡΑΜΜΗ για τα νερά, το περιβάλλον, τη Γεωργία στη Θεσσαλία

Γράφει ο Χρ. Τσαντήλας, γεωπόνος, δρ. Εδαφολογίας, πρ. διευθυντής  Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ
(e-mail: [e-mail]).

Οπως είναι φυσικό, την περίοδο αυτή στην τοπική επικαιρότητα μεταξύ των γενικότερων σοβαρών θεμάτων («Έγκλημα των Τεμπών», όπως αναφέρει ο τίτλος της Εξεταστικής Επιτροπής, «Ακρίβεια», «Κράτος Δικαίου»), σε ιδιαίτερα υψηλή θέση βρίσκεται και το περίφημο Master Plan της Ολλανδικής Εταιρείας HVA.

Το ενδιαφέρον για το ζήτημα αυτό είναι δικαιολογημένο, αφού η Πολιτεία κατέφυγε σε μια εταιρεία του εξωτερικού να τη συμβουλεύσει για το μέλλον της πιο σημαντικής γεωργικά περιοχής της χώρας, της Θεσσαλίας, μετά από τις καταστροφικές πλημμύρες του φθινοπώρου του 2023. Η εταιρεία, αφού πήρε τον χρόνο που ζήτησε, ανακοίνωσε τις προτάσεις της, οι οποίες αναρτήθηκαν στην πλατφόρμα Open Gov για διαβούλευση. Στο σημείο αυτό θα ήταν αδικαιολόγητη παράλειψη ο αρνητικός σχολιασμός ότι μία έκθεση 400 περίπου σελίδων αναρτάται για διαβούλευση στην αγγλική γλώσσα και πρέπει να ολοκληρωθεί εντός 15 ημερών (από 13-29/3/24) (!).
Το επιχείρημα της επίσπευσης για την εξοικονόμηση χρόνου προφανώς δεν είναι ισχυρό, δεδομένου ότι η κοινωνία περίμενε επί 6 μήνες για τη δημοσιοποίηση της μελέτης, οπότε λίγος χρόνος ακόμα δεν θα αποτελούσε πρόβλημα, για να μην αναφερθούμε στην άλλη δικαιολογία, δηλαδή στα έξοδα της μετάφρασης, τη στιγμή που η μελέτη -από ό,τι δημοσιεύθηκε- αμείφθηκε ικανοποιητικά. Ας έρθουμε, όμως, στην ουσία.
Η εν λόγω μελέτη, όπως αναφέρεται στη σύνοψη, φιλοδοξεί να προτείνει για τη Θεσσαλία που υπέστη τις καταστροφικές συνέπειες των πλημμυρών ένα στρατηγικό σχέδιο ανασυγκρότησης και ανάκαμψης που προσφέρει ανθεκτικές, βιώσιμες και αποτελεσματικές λύσεις κατά την έννοια «Building back better» («Χτίζοντας ξανά καλύτερα»). Με βάση τα δύο αποκαλυπτικά κατά τους μελετητές γεγονότα, δηλαδή το ότι φαινόμενα τύπου «Daniel» και «Elias» μπορούν να θεωρούνται πλέον ως δυνητικά εποχιακά φαινόμενα και ότι οι υδάτινοι πόροι της Θεσσαλίας έχουν υποστεί υπερεκμετάλλευση φέροντας τον γεωργικό τομέα σε σοβαρή κρίση λόγω εξάντλησης των αποθεμάτων των υπόγειων νερών, προτείνουν μια σειρά μέτρων με στόχο την αντιπλημμυρική προστασία της περιοχής και την οχύρωση της υδατικής ασφάλειας με αντιμετώπιση των πλημμυρών και της λειψυδρίας. Η όλη πρόταση χωρίζεται σε έξι κεφάλαια, με το τέταρτο να περιέχει τις προτάσεις για την αναδιοργάνωση των τομέων της Γεωργίας και Κτηνοτροφίας. Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι η συνοπτική παρουσίαση των κύριων σημείων του κεφαλαίου αυτού που αναφέρονται στη Γεωργία με κριτικές παρατηρήσεις, φιλοδοξώντας να συμβάλει στη βελτίωση των τελικών συμπερασμάτων και αποφάσεων στον τομέα της Γεωργίας.
Κεντρικός στόχος στο τέταρτο κεφάλαιο είναι η παρουσίαση της πρότασης εξοικονόμησης αρδευτικού νερού μέσω της επιλογής καλλιεργειών με τις μικρότερες απαιτήσεις σε νερό, για να αντιμετωπιστεί το υδατικό έλλειμμα. Η επιλογή των καλλιεργειών βασίστηκε στον υπολογισμό της «σχετικής παραγωγικότητας του νερού» (relative water productivity) των καλλιεργειών της Θεσσαλίας και την έκταση που καταλαμβάνουν. Η σχετική παραγωγικότητα του νερού εκφράζεται ως το οικονομικό αποτέλεσμα που παράγεται από την κατανάλωση κάθε κυβικού μέτρου νερού (ευρώ/κ.μ.). Με βάση τα δεδομένα της ΕΛΣΤΑΤ το νερό άρδευσης κατανέμεται σε ποσοστό 10% στο σκληρό σιτάρι, 12% στο καλαμπόκι, 33% στο βαμβάκι, 3% στα λαχανικά, 4% στα φρούτα και 37% στις ζωοτροφές. Η σχετική παραγωγικότητα του νερού άρδευσης που υπολογίστηκε, ήταν σε φθίνουσα σειρά η ακόλουθη: κηπευτικές καλλιέργειες (57.9 ευρώ/κ.μ.), δενδρώδεις καλλιέργειες (31.3 ευρώ/κ.μ.), βαμβάκι 3.4 (ευρώ/κ.μ.), καλαμπόκι (2.5 ευρώ/κ.μ.), σκληρό σιτάρι (1.6 ευρώ/κ.μ.) και ζωοτροφές (1.1 ευρώ/κ.μ.). Με βάση αυτά τα αποτελέσματα και με καθαρά μηχανιστικό τρόπο, οι μελετητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι πρέπει να γίνει ριζική αλλαγή στις καλλιέργειες που πρέπει να επιλεγούν στη Θεσσαλία, αντικαθιστώντας σταδιακά και σε μία περίοδο 6 ετών το βαμβάκι με οπωροκηπευτικά (φρούτα, λαχανικά, πατάτες), τις ζωοτροφές (καλαμπόκι, μηδική) με ζαχαροκάλαμο και μίσχανθο και το σιτάρι με σουσάμι.
Χωρίς να αμφισβητείται η ορθότητα των υπολογισμών, έχουμε τις παρακάτω βασικές παρατηρήσεις:
1. Η ακολουθούμενη προσέγγιση για την επιλογή των προτεινόμενων καλλιεργειών είναι καθαρά μηχανιστική, θεωρώντας ως μόνο μεταβαλλόμενο συντελεστή παραγωγής το αρδευτικό νερό και όλους τους άλλους, δηλαδή το κλίμα, το έδαφος, την εργασία κ.λπ. σταθερούς και ομοιόμορφους σε ολόκληρη την έκταση της Θεσσαλίας, κάτι που απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Είναι γνωστή η μεγάλη παραλλακτικότητα του κλίματος και του εδάφους και η αγνόηση αυτού του γεγονότος οδηγεί με βεβαιότητα σε λαθεμένα συμπεράσματα. Μερικά παραδείγματα που ενισχύουν τη θέση αυτή: Πολλές δενδρώδεις καλλιέργειες δεν μπορούν καλλιεργηθούν στις επίπεδες εκτάσεις της Θεσσαλίας λόγω κλίματος, όπως π.χ. η ελιά κ.λπ. Τα λαχανικά απαιτούν ελαφρά και καλά στραγγιζόμενα εδάφη, σε αντίθεση με το βαμβάκι που ευδοκιμεί πολύ καλά σε βαριά εδάφη και επομένως, δεν θα ήταν δυνατή η αντικατάσταση αυτής της καλλιέργειας από λαχανικά. Οι πατάτες απαιτούν πολύ ελαφρά εδάφη και υψηλά υψόμετρα και δεν θα έπρεπε να καλλιεργηθούν εκεί που καλλιεργείται βαμβάκι.
2. Η εισαγωγή καινούριων καλλιεργειών σε μια περιοχή, όπως π.χ. του προτεινόμενου ζαχαροκάλαμου και μίσχανθου, προϋποθέτει μια μελέτη προσαρμοστικότητας, γιατί μπορεί να μην αποδίδει στο καινούριο περιβάλλον. Στη μελέτη της HVA δεν προβλέπεται κάτι τέτοιο.
3. Η αντικατάσταση των καλλιεργειών που προορίζονται για ζωοτροφές με άλλες λιγότερο αποδοτικές φαίνεται να βρίσκεται σε αντίθεση με τον στόχο της ανάπτυξης της κτηνοτροφίας που προτείνεται από τη μελέτη της HVA.
4. Σε ό,τι αφορά ιδιαίτερα το βαμβάκι, η άποψη ότι είναι πολύ υδροβόρος καλλιέργεια δεν ισχύει και το γεγονός ότι δεν λαμβάνονται σχεδόν καθόλου υπόψη οι δυνητικές σοβαρές απώλειες εισοδήματος για τους παραγωγούς και της χώρας από τη σχετική συμφωνία με την Ε.Ε., αλλά και της εγκατάλειψης σημαντικότατης εμπειρίας που αποκτήθηκε στη διάρκεια δεκαετιών, καθώς και της τεχνικής υποδομής που επενδύθηκε στην καλλιέργεια αυτή, δείχνει μια ρηχή αντιμετώπιση του θέματος. Θα μπορούσε κάλλιστα να εξοικονομηθούν σημαντικές ποσότητες νερού από την καλλιέργεια του βαμβακιού με καλύτερη χωροθέτηση της καλλιέργειας.
5. Στη μελέτη της HVA δεν φαίνεται ότι υπάρχει σοβαρή φροντίδα για την οικονομική βιωσιμότητα και ανθεκτικότητα των αγροτών, καθώς και τα κοινωνικά ζητήματα που θα ανακύψουν με τις προτεινόμενες αλλαγές. Η συνταγή της εφαρμογής της συνταγής της Μάργκαρετ Θάτσερ που προτείνεται από την HVA «Το φάρμακο είναι σκληρό, αλλά ο ασθενής το χρειάζεται για να ζήσει», φαίνεται να υιοθετείται με τέτοια δόση φαρμάκου που ο «ασθενής» θα κινδυνεύσει να μη ζήσει.
6. Η βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε για τη στοιχειοθέτηση των συμπερασμάτων δεν είναι πλήρης και η ενδεδειγμένη, με αποτέλεσμα τη συναγωγή επισφαλών συμπερασμάτων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η μη αξιοποίηση των εδαφολογικών μελετών της Θεσσαλίας και των κλιματικών δεδομένων της περιοχής. Η οποιαδήποτε αναδιάρθρωση καλλιεργειών δεν θα έχει καμία τύχη εάν δεν προηγηθεί η αγροκλιματική ζωνοποίηση της Θεσσαλίας.
Τα παραπάνω είναι μερικές παρατηρήσεις που θα πρέπει να ληφθούν υπόψη στις τελικές αποφάσεις για την αναδιοργάνωση της Γεωργίας της Θεσσαλίας με βιώσιμο τρόπο. Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι οι βασικοί στόχοι πρέπει να είναι η αντιπλημμυρική θωράκιση της Θεσσαλίας και η εξασφάλιση της διαθεσιμότητας νερού, που είναι απαραίτητο για τη βιώσιμη και ανθεκτική ανάπτυξη της περιοχής. Δεν χρειάζονται «πολεμικές ιαχές», που μπορεί να αποπροσανατολίσουν από τους βασικούς στόχους, αλλά αξιοποίηση και επιστράτευση όλων των απόψεων των σχετικών φορέων και ειδικών που μπορούν να συμβάλουν στους βασικούς αυτούς στόχους.