Με την έντονη βροχή το νερό δεν απορροφάται από το έδαφος για να αποθηκευτεί εκεί, αλλά όπου υπάρχει κλίση, έστω και μικρή προκαλείται επιφανειακή απορροή που οδηγεί το νερό προς χαμηλότερα σημεία του αναγλύφου. Όταν όμως το ανάγλυφο έχει μεγάλο μήκος και σχετικά μεγάλες κλίσεις, το νερό αποκτά ταχύτητα, αποσπά έδαφος και το μεταφέρει σε χαμηλότερα σημεία του αναγλύφου προκαλώντας τη διάβρωσή του. Όταν αποσπαστεί μια πολύ μικρή στιβάδα εδάφους μιλάμε για επιφανειακή διάβρωση (sheet erosion) που μάλλον δεν φαίνεται από τον παραγωγό. Αν όμως πάει στο κάτω μέρος της κλίσης θα δει συγκεντρωμένη “λούνη” που είναι γόνιμο έδαφος που χάθηκε και δυστυχώς δεν θα ξαναδημιουργηθεί για πολλά χρόνια. Όπως έχω γράψει και πάλι αυτά είναι κυρίως λεπτόκοκκα υλικά του εδάφους που είναι και η βάση της γονιμότητάς του. Μακροχρόνια θα οδηγήσει σε μείωση της γονιμότητας του χωραφιού του που θα γίνεται περισσότερο αμμώδες, ενώ πέτρες και χαλίκια θα εμφανίζονται στην επιφάνεια. Η μείωση της γονιμότητας θα καλύπτεται για λίγο από τα λιπάσματα που προσθέτουμε, αλλά κάποια στιγμή, ιδιαίτερα αν φύγουν οι επιδοτήσεις ανά στρέμμα, θα κάνει ασύμφορη την καλλιέργεια. Όταν όμως η ροή του νερού προχωρεί και αυξάνεται, τότε στην επιφάνεια του χωραφιού θα αρχίσουν να δημιουργούνται μικρά αυλάκια από όπου θα απορρέει το νερό (rill erosion). Αυτό σημαίνει ότι η απώλεια εδάφους είναι μεγαλύτερη. Όσο τα αυλάκια είναι μικρά συνήθως ο αγρότης με ένα καλό όργωμα τα εξαφανίζει και υποθέτω κοιμάται ήσυχος ότι το πρόβλημα τελείωσε. Καθώς όμως το φαινόμενο επιτείνεται με εντονότερες βροχοπτώσεις, σαν αυτές που είχαμε τις προηγούμενες εβδομάδες, τότε τα αυλάκια που σχηματίζονται είναι μεγαλύτερα και τότε μιλάμε για διάβρωση με αυλακώσεις (gally erosion). Εδώ έχουμε καταστροφή των χωραφιών που χρειάζονται ιδιαίτερη φροντίδα και προσπάθεια για να τα ξανακαλλιεργήσουμε, αλλά με πολύ μειωμένη γονιμότητα του εδάφους μας (οι εικόνες δείχνουν τις τρεις μορφές διάβρωσης και τα προβλήματα).
Στις τρεις τελευταίες θεομηνίες (Ιανός, Δανιήλ και Ηλίας) τα φαινόμενα αυτά τα είδαμε σε όλη τους την έκταση. Όλη αυτή η λάσπη που τόσο απασχόλησε τα ΜΜΕ είναι γόνιμο χώμα που έφυγε από τα επικλινή εδάφη των γύρω περιοχών. Παρ’ όλο που αυτό το πρόβλημα δεν προβλήθηκε ιδιαίτερα είναι κατά τη γνώμη μου το σημαντικότερο που έπρεπε να μελετήσουμε και να πάρουμε μέτρα να το αποφύγουμε στο προσεχές μέλλον. Ας μην ξεχνάμε ότι το 30% των καλλιεργούμενων εδαφών της Θεσσαλίας είναι επικλινή και διαβρώνονται με κάθε έντονη βροχόπτωση (αλλά και από το νερό των αυτοκινούμενων αρδευτών -με κανόνια και ιδίως με ράμπες- που κινούνται κατά τις κλίσεις του εδάφους σε επικλινή εδάφη) ιδιαίτερα όταν είναι γυμνά από καλλιέργεια. Να προσθέσω ότι τα τελευταία πάρα πολλά χρόνια (από τότε που εκχερσώθηκαν οι πλαγιές) το φαινόμενο λειτουργεί και η γονιμότητα των εδαφών αυτών μειώνεται. Τα θεαματικά φαινόμενα διάβρωσης που είχαμε τον Σεπτέμβριο μήπως είναι ευκαιρία να ξυπνήσουμε και να εκπονήσουμε ένα πρόγραμμα προστασίας των εδαφών μας από τη διάβρωση; Ουδέν κακόν αμιγές καλού έλεγαν οι αρχαίοι ημών πρόγονοι.
Ποια μέτρα πρέπει να πάρουμε για να προστατεύσουμε τα εδάφη μας από τη διάβρωση; Πρέπει πρώτα από όλα να απαγορευτεί η χρήση του αρότρου σε επικλινείς εκτάσεις και ιδιαίτερα το όργωμα κατά τις κλίσεις. Να επιτρέπεται αβαθής κατεργασία κατά τις ισοϋψείς ή ακατεργασία. Πρέπει να διατηρούνται στην επιφάνεια του εδάφους τα φυτικά υπολείμματα της προηγούμενης καλλιέργειας είτε να σπείρουμε καλλιέργεια φυτοκάλυψης ώστε το έδαφος να προστατεύεται από το κτύπημα των σταγόνων της βροχής. Η κίνηση και κατεργασία κατά τις ισοϋψείς είναι εύκολο να το λες, δύσκολα όμως γίνεται με ασφάλεια. Ιδιαίτερα σε χωράφια με μεγαλύτερες κλίσεις απαιτούνται τρακτέρ με διπλά λάστιχα που θα πρέπει να προωθηθούν μέσω των σχεδίων βελτίωσης για να εφαρμοστούν τα μέτρα.
Δεύτερο στοιχείο η συνεχής κάλυψη του εδάφους με βλάστηση. Αυτό είναι ιδιαίτερα κρίσιμο στοιχείο. Η φυτική κάλυψη επιτυγχάνει μια σειρά από βελτιώσεις εκτός από την προστασία της επιφάνειας τους εδάφους από τα κτυπήματα των σταγόνων της βροχής. Αυξάνει τη διαισθητικότητα του εδάφους επομένως μειώνει την απορροή. Η κίνηση του νερού γίνεται βραδύτερη καθώς τα φυτά την εμποδίζουν. Τα φυτά φυτοκάλυψης ακόμη και όταν συγκομίζονται αυξάνουν την οργανική ύλη που ενσωματώνεται στο έδαφος. Σημειώστε ότι χονδρικά η ρίζα έχει μάζα ανάλογη με τη μάζα του υπέργειου τμήματος. Φυσικά η ενσωμάτωση και του υπεργείου τμήματος (χλωρή λίπανση) θα αύξανε τη θετική επίδραση στην αύξηση της οργανικής ουσίας του εδάφους. Η αύξηση της οργανικής ουσίας του εδάφους θα δώσει σημαντικά πλεονεκτήματα καθώς θα βελτιώσει τόσο τη γονιμότητα του εδάφους όσο και τις φυσικές του ιδιότητες όπως σταθερότερα συσσωματώματα που θα αντιστέκονται στη διάσπασή τους που ξεκινά τη διάβρωση. Η διατήρηση βλάστησης στο έδαφος όλο τον χρόνο έχει θετικές επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα και τους μικροοργανισμούς του εδάφους που επωφελούνται από τη συνεχή ανταλλαγή ουσιών με τις ρίζες. Η χρήση ψυχανθών είτε μιγμάτων ψυχανθών-αγρωστωδών δεσμεύει άζωτο της ατμόσφαιρας εξοικονομώντας αζωτούχο λίπασμα. Σε περιοχές με μεγάλες κλίσεις και μεγάλο μήκος της πλαγιάς απαιτείται η δημιουργία ζωνών ανάσχεσης της ροής του νερού, δηλαδή λωρίδων εδάφους με φυσική βλάστηση που δρα ως επιβραδυντής της ροής του νερού. Αντίστοιχα μέτρα είναι οι αναβαθμοί που χρησιμοποιούσαν οι πρόγονοί μας και τώρα φοβάμαι ότι ούτε συντηρούνται.
Όπως βλέπουμε έχουμε μια σειρά μέτρων που μπορούμε να επιβάλλουμε σε όσους καλλιεργούν επικλινείς εκτάσεις. Μπορούν να συνδυαστούν με επιδοτήσεις, αλλά όχι της μορφής που έχει το ελληνικό σχέδιο της ΚΑΠ που ουσιαστικά τις κάνει ασύμφορες. Για παράδειγμα η απαίτηση για πιστοποιημένο σπόρο για καλλιέργειες φυτοκάλυψης κάνει το κόστος υπερβολικό. Η γνώμη μου είναι ότι η προστασία των εδαφών από διάβρωση πρέπει να αποτελέσει Εθνικό Σχέδιο που να μην εξαρτάται από την ΚΑΠ. Ίσως θα μπορούσε να συνδυαστεί, αλλά να μην κρέμεται από αυτή. Είναι κρίσιμο για την επισιτιστική ασφάλεια να διατηρήσουμε τα γόνιμα χωράφια στην παραγωγή.
Υ.Γ.: Πειράματα που έγιναν στην Αβερώφειο Γ.Σ., αλλά και στο πρώην ΤΕΙ αργότερα, έδειξαν ότι η διάβρωση ελαχιστοποιείται από τη συνεχή κάλυψη του εδάφους. Αλλά η έρευνα στη χώρα μας δεν γίνεται για να εφαρμόζεται στη βελτίωση της παραγωγής.
Γράφει ο Φάνης Γέμτος,
γεωπόνος, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, μέλος της Ε.Δ.Υ.ΘΕ.
