Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
Ο όρος Πρωτοσύγκελος[1] είναι ευρύτατα γνωστός, ειδικά στον εκκλησιαστικό χώρο, γιατί προσδιορίζει το οφίκιο κάποιου αρχιμανδρίτη, ο οποίος αποτελεί τον πρώτο βοηθό κάθε μητροπολίτη. Όπως συμβαίνει και με πολλές άλλες ομοειδείς λέξεις (λογοθέτης, μπακάλης, χασάπης, κλπ.) ο τίτλος αυτός σε άτομο κάποιας οικογένειας, με τον χρόνο παρέμενε και σαν προσδιοριστικό επίθετο.
Στην πρόσφατη ιστορία της Λάρισας συναντάμε το επίθετο αυτό μέχρι τα μέσα περίπου του 20ου αιώνα. Προσωπικά γνώρισα σε μικρή ηλικία ένα μέλος της οικογένειας αυτής, τον δάσκαλο Ιωάννη Πρωτοσύγκελο, ως διευθυντή της εκκλησιαστικής χορωδίας του ναού του Αγίου Νικολάου. Όμως λεπτομέρειες για την ιστορική διαδρομή της οικογένειας Πρωτοσύγκελου συγκέντρωσα από τον ομότιμο καθηγητή του Μετσοβείου Πολυτεχνείου Κώστα Συρμακέζη και τη σύζυγό του Δέσποινα, οι οποίοι όπως γνωρίζουμε, κόσμησαν την Ελάτεια και τον νομό μας με το Μουσείου Θεσσαλικής Ζωής της οικογένειας Συρμακέζη, το οποίο λειτουργεί από το 2011 με μεγάλη επιτυχία και με έναν πλούτο σπάνιων εκθεμάτων. Οι δύο οικογένειες, Πρωτοσύγκελου και Συρμακέζη, συνδέθηκαν κάποια στιγμή συγγενικά, γι’ αυτό και ο επισκέπτης του Μουσείουθα έχει την ευκαιρία να περιεργασθεί πολλές παλιές και ενδιαφέρουσες φωτογραφίες της οικογένειας Πρωτοσύγκελου.
Η καταγωγή της είναι από τα Αμπελάκια, αλλά ο Δημήτριος Πρωτοσύγκελος, το παλαιότερο γνωστό μέλος της οικογένειας ήλθε στη Λάρισα πριν από την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας στην Ελλάδα το 1881[2]. Όσον αφορά την προέλευση του επιθέτου, προφανώς κάποιος πρόγονός του πιθανόν να υπήρξε πρωτοσύγκελος του επισκόπου Πλαταμώνος και Λυκοστομίου που είχε την έδρα του στα Αμπελάκια για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ο Δημήτριος Πρωτοσύγκελος απέκτησε τρία αγόρια, κατά σειράν τα εξής:
--Σέργιος Πρωτοσύγκελος. Γεννήθηκε στη Λάρισα γύρω στα 1877-78. Μετά τις βασικές σπουδές του στη γενέθλια πόλη, σπούδασε πολιτικός μηχανικός μάλλον στη Γαλλία, όπως συμπεραίνεται από τα επιστημονικά του βιβλία που διατηρεί η οικογένεια Συρμακέζη και είναι όλα στη γαλλική. Τα 1905 νυμφεύθηκε την Ευφροσύνη Τσολάκη, κόρη του αμπελακιώτη Αρσενίου Τσολάκη του Μιχαήλ[3], ο οποίος είχε διατελέσει και δήμαρχος Αμπελακίων από το 1881 μέχρι το 1887[4]. Αναφέρεται ότι το γαμήλιο ταξίδι του ζεύγους έγινε στη Γαλλία και οι νεόνυμφοι έφθασαν στο Παρίσι, αρχικά ατμοπλοϊκώς μέσω Βόλου στην Κωνσταντινούπολη και από εκεί σιδηροδρομικώς με το μυθικό Orian Express. Ο Σέργιος εργάσθηκε για πολλά χρόνια ως μηχανικός του Δήμου και είναι συχνή η αναφορά του ονόματός του σε όσους ανατρέχουν στα πρακτικά των Συνεδριάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου Λαρίσης. Πέθανε το 1928 χωρίς να αφήσει απογόνους, βοήθησε όμως οικονομικά να σπουδάσουν τα τρία ανίψια από την πλευρά της γυναίκας του.
--Αχιλλεύς Πρωτοσύγκελος. Γεννήθηκε την πρωτοχρονιά του 1879 και μετά τις εγκύκλιες σπουδές του στη Λάρισα ακολούθησε τον στρατιωτικό κλάδο. Το 1901 κατατάχθηκε στο στράτευμα και σπούδασε στη Σχολή Υπαξιωματικών, όπου είχε συμμαθητή τον Νικόλαο Πλαστήρα, με τον οποίο έκτοτε διατήρησε στενές φιλικές σχέσεις. Το 1909 ονομάσθηκε ανθυπολοχαγός Πεζικού και την ίδια χρονιά προσχώρησε στο κίνημα του Βενιζέλου, στο πλευρό του οποίου έμεινε όλα του τα χρόνια.
Η στρατιωτική του σταδιοδρομία υπήρξε πλουσιότατη. Διετέλεσε το 1924 υπουργός εννόμου τάξεως, διοικητής της ΙΙας Μεραρχίας, Φρούραρχος Αθηνών, υπαρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού και διοικητής της Σχολής Πολέμου. Έφθασε μέχρι τον βαθμό του αντιστράτηγου και αποστρατεύθηκε το 1936.
Η πολεμική του δράση είναι ζηλευτή. Το 1912-13 έλαβε μέρος στον ελληνοτουρκικό και κατόπιν στον ελληνοβουλγαρικό πόλεμο. Κατά την περίοδο 1916-18 βρέθηκε στο Μακεδονικό μέτωπο και διηύθυνε τη μάχη του Σκρα. Αργότερα οργάνωσε τις ελληνικές μονάδες στην αποστολή της Ουκρανίας και βρέθηκε με τον ελληνικό στρατό στην Μικρασιατική εκστρατεία ως διοικητής συντάγματος. Κατά την καταστροφή του 1922 περιέσωσε το σύνταγμά του το οποίο οδήγησε με ασφάλεια στη Μυτιλήνη. Μετά την υποχώρηση από το μικρασιατικό μέτωπο συνήψε στενές σχέσεις με τον Στυλιανό Γονατά που διετέλεσε πρωθυπουργός στο διάστημα 1922-1924.
Από τη στιγμή που ακολούθησε την στρατιωτική καριέρα διέμενε μόνιμα στην Αθήνα, μαζί με τη γυναίκα του Ελένη, στην περιοχή της Κυψέλης επί της οδού Αγίας Ζώνης, αλλά δεν ευτύχησε να αποκτήσει τέκνα. Πέθανε στην Αθήνα κατά τη διάρκεια της κατοχής (στις 15 Δεκεμβρίου 1943) σε ηλικία 64 ετών.
--Ιωάννης Πρωτοσύγκελος. Για τους συγγενείς και φίλους του ήταν ο Γιάγκος. Γεννήθηκε στη Λάρισα γύρω στα 1881 και μετά τις βασικές του σπουδές φοίτησε στο Διδασκαλείο Λαρίσης, από το οποίο αποφοίτησε τη σχολική περίοδο 1901-1902[5].Δίδασκε στο Α’ Δημοτικό Σχολείο Λαρίσης, το οποίο την εποχή εκείνη στεγαζόταν στην οδό Φαρσάλων (Ρούσβελτ σήμερα), κοντά στο Χατζηγιάννειο. Ήταν φιλόμουσος και τα πρώτα μαθήματα μουσικής τα πήρε από τον καθηγητή μουσικής στο Διδασκαλείο Κ. Χριστοδουλόπουλο. Περί το 1913 συγκέντρωσε 13-15 φίλους της μουσικής και παλιούς χορωδούς, ανασύστησε την εκκλησιαστική χορωδία του Αγίου Νικολάου[6] και ανέλαβε διευθυντής της. Καθώς ήταν ήρεμος και καλοπροαίρετος άνθρωπος, κατόρθωνε να επιβάλλεται με την καλοσύνη του στα μέλη της χορωδίας και να ενθουσιάζει το εκκλησίασμα. Υπό την διεύθυνσή του η χορωδία μετείχε στις κυριακάτικες λειτουργίες και στις μεγάλες γιορτές. Εκτελούσε έργα Ελλήνων συνθετών εκκλησιαστικής μουσικής, όπως του Ιωάννη Σακελλαρίδη, Θεμιστοκλή Πολυκράτη, Λαμπελέτ και άλλων. Έμεινε στη διεύθυνση της χορωδίας μέχρι το 1954, όταν προσβλήθηκε από εγκεφαλικό επεισόδιο και έμεινε κατάκοιτος για δέκα σχεδόν χρόνια. Πέθανε στα μέσα της δεκαετίας του ’60 μόνος, αφού δεν φρόντισε ή δεν θέλησε να κάνει οικογένεια[7].
Το σπίτι της οικογένειας Πρωτοσύγκελου βρισκόταν επί της οδού Ηπείρου, απέναντι ακριβώς από την εκκλησία του Αγίου Νικολάου, δυτικά από τη σημερινή παιδική χαρά. Ήταν μια ευρύχωρη ισόγεια κατοικία με αρκετά υπερυψωμένο υπόγειο. Στο ισόγειο διέμενε η οικογένεια του Σέργιου Πρωτοσύγκελου, ενώ ο Γιάγκος έμενε μόνος στο υπόγειο. Μετά τον θάνατο του Σέργιου το 1928 μετακόμισε στο ισόγειο, όπου παρέμεινε μέχρι τον θάνατό του.
-------------------------------------------------------
[1]. Πρωτοσύγκελοςή Πρωτοσύγκελλος που πρέπει να είναι η σωστή γραφή, αφού είναι μια σύνθετη λέξη (πρώτος + συν + κελλί). Είναι εκκλησιαστικός τίτλος στην Ορθόδοξη Εκκλησίακαι πρωτοεμφανίσθηκε τον 8ο αιώνα. Η λέξη σημαίνει τον Πρώτο των Συγκέλλων, δηλ. των γραμματέων ή συμβούλων μιας Μητροπόλεως. Διοικητικά είναι ο δεύτερος «τη τάξει» αξιωματούχος μετά τον μητροπολίτη, τον οποίο αντικαθιστά σε διοικητικές υποθέσεις και εκκλησιαστικές τελετές όταν αυτός απουσιάζει ή κωλύεται.
[2]. Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς, πάντως πριν το 1877, γιατί ο ανέκδοτος μέχρι σήμερα Κώδικας της Επισκοπής Πλαταμώνος (1877-1900) δεν έχει καμία αναφορά στο επίθετο αυτό.
[3]. Μια άλλη κόρη του δημάρχου Τσολάκη, η Πηνελόπη, παντρεύτηκε το 1898 τον Κωστάκη Συρμακέζη του Θωμά, παππού του ιδρυτή του Μουσείου στην Ελάτεια.
[4]. Από τον Κώδικα της Επισκοπής Πλαταμώνος, ο οποίος βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη του Λαογραφικού Ιστορικού Μουσείου Λάρισας, πληροφορούμαστε ότι το 1887 ο επίσκοπος Πλαταμώνος Αμβρόσιος Κασσάρας, ο σχολάρχης της Μανιαρείου Αρ. Μίσιος και ο εκτελεστής της διαθήκης του Διαμαντή Μάνιαρη, Λεωνίδας Κουτσοδόντης, συμμάχησαν για να εμποδίσουν την επανεκλογή του Αρσενίου Τσολάκη και να αναδείξουν δήμαρχο Αμπελακίων τον ελληνοδιδάσκαλο της Μανιαρείου Σχολής Αθανάσιο Οικονόμου.
[5]. Στο Μουσείο Θεσσαλικής Ζωής της οικογένειας Συρμακέζη στην Ελάτεια υπάρχουν σπάνιες φωτογραφίες οι οποίες απεικονίζουν τους σπουδαστές μαζί με τους καθηγητές του Διδασκαλείου Λαρίσης.
[6]. Παπαθεοδώρου Νικόλαος, Η εκκλησιαστική χορωδία του Αγίου Νικολάου, εφ. Ελευθερία, φύλλο της 28ης Ιανουαρίου 2015
[7]. Η οικογένεια του Κώστα Συρμακέζη διατηρεί στην Αθήνα την προσωπική του αλληλογραφία, η οποία είναι όχι μόνον ανέκδοτη, αλλά και ανεξερεύνητη. Πρόθεση και υπόσχεση της οικογένειας προς τον γράφοντα είναι να μεταγραφεί και να ερευνηθεί.
